6 Şubat 2023 tarihinde saat 04:17’de Kahramanmaraş – Pazarcık’ta Mw 7,7, ardından saat 13:24’te Kahramanmaraş – Elbistan’da Mw 7,6 büyüklüğünde iki depremle sarsıldık (Şekil 1). Depremler, yaklaşık 15 milyon nüfusun yaşadığı 11 ilimizde (Kahramanmaraş, Hatay, Gaziantep, Adıyaman, Malatya, Kilis, Şanlıurfa, Adana, Osmaniye, Diyarbakır, Elazığ) büyük bir yıkıma ve can kaybına neden oldu.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Yapı İşleri Genel Müdürlüğünün verilerine göre; en çok yıkılan bina, acil yıkılması gereken bina ve ağır hasar alan bina Hatay ilindedir (Tablo 1).
Depremlerin odağına baktığımızda, civarında yakın yerleşim birimleri olmasına rağmen uzaktaki Hatay’da yıkımın ve hasarın daha fazla olduğunu görüyoruz. Bir yapının depremde hasar alması ve yıkılmasına neden olan birçok unsur vardır. Ancak depremin etkilediği diğer illerde de yapı stokunun eski olduğu ve mühendislik hizmeti almadığı göz önünde bulundurulduğunda Hatay’da hasarın ciddi derecede fazla olması incelenmeye değerdir.
Hatay’da depremden kaynaklı hasarın fazla olmasının en önemli faktörü, zemin büyütmesi ve yeraltının yapısal durumundan kaynaklı deprem dalgalarının odaklanmasıdır.
Deprem meydana geldikten sonra yer içinde yayılan deprem (sismik) dalgaları; kaya ortamdan geçerken hızlı bir şekilde geçip o bölgeyi terk eder, dalganın genliği yani etkisi düşüktür, bu nedenle çok fazla hasar yaratmaz. Suya doygun, gevşek zeminlerden geçerken ise dalgaların hızı oldukça yavaştır, bu nedenle geçtiği bölgeyi terk etmesi uzun sürer, genliği yani etkisi fazladır, bu yüzden yapıya hasar verme ihtimali daha yüksektir. Zeminin bu özelliğinden dolayı deprem dalgalarının genliğini / etkisini büyütmesine, zemin büyütmesi denilmektedir (Şekil 2).
Yapılaşma öncesi zemin büyütmesinin olacağı alanları belirlemek, deprem riskini azaltmak için önemli bir adımdır. Jeofizik çalışmalar ile zemin büyütme etkisi belirlenebilmekte ve alansal olarak dağılımı haritalanabilmektedir.
Hatay’da yapılan mikrobölgeleme çalışmalarında; Antakya (1.029), Defne (421), Samandağ (693), Kırıkhan (288) ve İskenderun’da (400) toplamda 2.831 noktada mikrotremor (yerin doğal titreşimi) ölçümleri yapılmıştır. Elde edilen bu ölçüm sonuçları önce mekansallaştırılmış ardından Arcgis yazılımı ile alansal dağılımı elde edilmiştir (Hatay Planlama Merkezi, 2023). Haritada yeşil ile gösterilen alanlarda 2 – 3 kat, mavi ile gösterilen alanlarda 3,5 – 4,5 kat arasında zemin büyütmesi belirlenmiştir (Şekil 3). Deprem anında yayılan dalgaların etkisi bu oranda büyüyecek demektir.
Deprem odağından yayılan sismik dalgalar fizik yasaları uyarınca hareket ederler. İki tepe / dağ arası vadi veya ova şeklindeki yer yapısı, iç bükey ayna gibi davranarak odaktan yayılan dalgaları toplar ve ovanın merkez bölgesinde yoğunlaştırır. Antiklinal şeklindeki derin yer altı yapıları ise tam tersi şekilde sismik dalgaları yayar (TMMOB, 2023).
30 Ekim 2020 tarihinde Sisam Adası’nda meydana gelen depremin, daha yakın yerleşim alanları bulunmasına karşın İzmir’in Bayraklı ilçesinde ve 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen Kahramanmaraş merkezli depremlerin, Hatay’ın Antakya ilçesinde daha büyük bir yıkıma sebep olmasının sebebi; zemin büyütmesi ve deprem dalgalarının ovada odaklanması şeklinde yorumlanabilir.
Deprem riskini azaltmak için yapılaşmaya gidilmeden önce derin yeraltı yapısı makro bölgeleme çalışmaları ile ortaya konulmalı, daha sonra mikro bölgeleme ve parsel ölçeğinde yapılacak detaylı zemin incelemeleri ile zemin – yapı etkileşimi incelenmelidir. Zemin inceleme çalışmaları arazide denetlenmeli ve yönetmeliklere uygun şekilde hazırlanmalıdır. Ancak bu şekilde dayanıklı kentler oluşturabiliriz.
Kaynakça:
- TMMOB, 2023. 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş Depremleri Raporu
- Hatay Planlama Merkezi, 2023. Yerbilim Temelli Bütünleşik Afet Risk Değerlendirmesi
- Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Yapı İşleri Genel Müdürlüğü 6 Şubat 2023 Mw 7,7 Kahramanmaraş – Pazarcık Depremi Sunumu
- Uyanık, O., 2020. Yer özelliklerinin jeofizik yöntemlerle belirlenmesi, İzmir Depremi Ortak akıl Buluşması Çalıştayı: İzmir’in yapılaşmasında zemin koşulları – zemin yapı etkileşimi, İzmir Büyük Şehir Belediyesi.
- Kandilli Rasathanesi Deprem Araştırma Enstitüsü Bölgesel Deprem Tsunami İzleme Merkezi web sitesi son depremler
- https://serc.carleton.edu/ANGLE/educational_materials/activities/205530.html
- https://www.eimslbd.com/geotech.html
