Kentlerde Temiz Suya Erişim ve Artan Su Fiyatlarına Karşı Öneriler

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 28 Temmuz 2010’da 64 / 292 sayılı kararı ile “güvenli ve temiz içme suyu ve sanitasyon hakkını, yaşamın ve tüm insan haklarının tam olarak yaşanması için elzem olan bir insan hakkı olarak” tanımlamıştır.

Bu ifadeyi güvenli ve temiz içme suyunun sağlanması ve yaşam alanlarında sağlığa zarar verecek her türlü hastalık etkenlerinin arındırılarak, temiz ve hijyenik ortamların oluşturulması ile bunun sürdürülebilir hâle getirilmesi (sanitasyon) şeklinde sanitasyonun ne ifade ettiğini biraz daha açıklayarak detaylandırabiliriz.

Bu çalışmada temiz suya erişim konusu işleyeceğiz…

Ülkemizde son yıllarda artan su fiyatları ve aynı oranda artmayan gelir düzeyi nedeni ile insanlar suya erişimleri olsa bile kullanımlarını azaltmaya çalışmaktadırlar. Suyun tasarruflu kullanılması doğru olmakla birlikte ihtiyaçtan kısmak ve konforu bozmak sağlık problemlerini beraberinde getireceği için bu, doğru bir yaklaşım değildir. İhtiyaçtan fazla kullanımlar kısıtlanmalı, kontrolsüz akışlar ve bozuk armatürler su tasarrufu açısından mutlaka düzeltilmelidir. Ancak kişisel bakım ve temizlik, yaşam alanlarının temizlenmesi, yiyeceklerin sağlıklı ve temiz olarak hazırlanabilmesi sağlıklı yaşam için gerek ve şarttır. Bunlar ihtiyaçtır ve ihtiyaçtan tasarruf edilemez. Bunlardan tasarruf etmeye başladığımızda sağlık problemlerinin oluşması söz konusudur ve burada ödenecek sağlık harcamaları, sigorta ödemeleri, iş gücü kayıpları sonucunda “ekonomi yapalım” derken dolaylı harcamalar olarak cebimizden çıkacak ve belki de sağlıkla ilgili geri dönüşü olmayan süreçler yaşanabilecektir. Bu nedenle “tasarruf ihtiyaçtan fazlasından yapılmalıdır” bilgi notunu aklımızda tutmalıyız.

Dağıtım ve Toplama Esnasındaki Verimsizlik, Su Fiyatlarını Artırır

Kentsel yaşamdaki evsel su kullanımları kaynaktan arıtma tesisine kadar (isale hatları) merkezi yönetim ve belediye iş birliği ile getirilmekte, yine merkezi yönetim ve belediye iş birliği ile yapılan arıtma tesisinde arıtıldıktan sonra gerekli dağıtım hatları ve pompa istasyonları aracılığıyla dağıtılmaktadır.

Kirletilen atık su kanalizasyon sistemleri ile belediyeler tarafından toplanarak atık su arıtma tesisine iletilmektedir. Belediyeler aracılığıyla dağıtımı yapılan evsel veya ticari su kullanımlarında dağıtım ve toplama esnasındaki verimsizlik, su fiyatlarının artmasının önemli nedenlerinden biridir.

Kayıp ve kaçakların giderilememesi ve altyapıdaki sorunlar suyun hem daha pahalıya üretilmesine hem de sağlıklı suya erişimin zorlaşmasına neden olmaktadır. Kayıp kaçak su oranı; alt yapıdaki yıpranmalara bağlı olarak oluşan sızıntılar ve ölçülemeyen kaçak su kullanımını belirtmektedir. Yani buna gelir getirmeyen su oranı da diyebiliriz.

• Ankara ‘da 2017 yılı itibarıyla %40’larda olan kayıp kaçak oranlarıyla mücadele devam etmektedir. 2020 yılında bunun % 35.4’e kadar düşürüldüğü bildirilmektedir.
• İstanbul’da 2019 yılında %22.31 seviyelerinde olan kayıp kaçak oranı 2024 yılı itibarıyla %18.3’e düşürülmüştür ve 2025 yılında %15 e kadar düşürülmesi hedeflenmektedir.
• İzmir’de 2000 yılında %60 olan kayıp kaçak oranı 2024 yılında %26.77 ye düşürülmüştür. Bu konuda iyileştirme çalışmaları devam etmektedir.

Bu kadar yüksek olan kayıp kaçak oranları, tam maliyet esaslı su fiyatı belirlenmesinde olumsuz etki yaratmakta ve üretilen suyun (örneğin Ankara için %35,4’ünün gerek sızıntı kayıplarıyla gerekse ölçme ve değerlendirme yapılamayan su kayıpları dolayısıyla) kaybedilmesi, suyu ödeyerek alan vatandaşa pahalı su satın alma bedeli olarak yansımaktadır.

Suyun Fiyatı Nasıl Belirlenir?

Suyun fiyatı belirlenirken belediyelerin göz önünde bulundurdukları maliyet birimleri aşağıdaki gibidir:

Kaynak ve Arıtma Maliyetleri

• Suyun temin edilebileceği baraj, nehir gibi kaynaklardan ham su depolama alanına getirilene kadar olan maliyettir. Buna alt yapı yatırım maliyeti de diyebiliriz. Özellikle büyükşehirlerde bu dinamik bir süreçtir. Şehir nüfusunun büyüme hızına bağlı olarak yeni kaynak hatlarının yapılması gerekir.
• Ham suyun kirlilik derecesi de arıtma maliyetlerinden dolayı su fiyatında etkilidir. O nedenle doğru ham su kaynaklarının araştırılması ve uzun vadeli planların takip edilmesi önemlidir. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) şehirler için nüfus artışları ve su ihtiyaçları göz önünde bulundurularak uzun vadeli planlamalar yapmaktadır. Ankara’da DSİ tarafından planlanan Gerede suyu projesi zamanında ve DSİ’nin önerdiği plan çerçevesinde şehre getirilememiştir. Gerede suyu projesi ancak 2020 yılında tamamlanmıştır. 2007 yılında yaşanan kuraklıkta su seviyelerindeki düşmeler ve susuz kalma riskine karşı acil eylem planı yapılmak zorunda kalınmıştır. Kızılırmak suyunun getirilmesi ve buna uygun olmayan arıtma sistemimizde paçallamalar yapılarak zaman zaman bu suyun kullanılması gibi çözümler üretilmek zorunda kalınmıştır. Doğru ve uygun ham suyun kullanılmaması ve buna bağlı olarak arıtma maliyetlerinin artması da su fiyatlarının artmasında önemli bir kalemdir.
• Temiz su arıtma tesisinin yapım ve işletme giderleri, bu merkezi yönetim ile belediye iş birliği içerisinde yürütülür. Arıtma tesisi şehir ve büyükşehir belediyeleri için DSİ tarafından merkezi yönetim bütçesinden veya bir fon aracılığı ile kredilendirilerek yaptırılır fakat belediyeler bu bedeli belirlenen sürede ve belirli protokolle DSİ’ye geri öderler. Yani arıtma tesisleri de belediyelerin bütçesinde yapılmaktadır diyebiliriz. 25.000’in altında nüfusu olan belediyelerde bu tesisler için ödenen bedelin %50’si hibe olarak devlet tarafından karşılanmakta ve İLBANK’a bu sistemler kurdurulmaktadır. 25.000 nüfusun üzerinde de yine İLBANK, geri ödemeli olarak belediyelere bu desteği sağlamaktadır. Ancak şehir ve büyükşehir bazındaki arıtma tesisleri DSİ tarafından yaptırılarak belediyelere belirli ödeme planı içerisinde devredilmektedir. Bu geri ödeme kalemi su fiyatlarına yansıtılmaktadır.

Alt Yapı ve Dağıtım Maliyetleri

• Arıtma tesisinden çıkan suyun borularla ve pompa istasyonları aracılığıyla nihai tüketiciye ulaştırılması sürecinde; yapım, bakım ve onarım giderleri tam maliyet esaslı su fiyatının belirlenmesinde su birim maliyetine etki eden giderlerdendir.
• Su kayıp ve kaçakları kapsamında alt yapıdaki eksikler ve bakımsızlıklar nedeniyle arıtılmış suyun tüketiciye ulaşırken yolda kaybedilmesi de su maliyetini ve fiyatını doğrudan etkilemektedir. Kayıp ve kaçakların azaltılması su fiyatlarının düşmesinde etkili olacaktır. Sızıntı kayıpları maddi zarar yanında sağlıklı suya ulaşmak açısından da önem arz etmektedir. Arıtma tesisinde sağlıklı olarak çıkan su, alt yapı sızıntıları dolayısıyla yolda kirlenmektedir. Çünkü içeriden dışarıya olduğu kadar dışarıdan içeriye de kirleticilerin sızabilir. Belediyeler, halkın sağlıklı ve ucuz suya ulaşabilmeleri için mutlaka alt yapı çalışmalarını bütçelerinden önemli miktarda ve hedefler koyarak planlamalı ve ivedilikle bu sorunları çözmelidir. Kayıp ve kaçaklar su fiyatının belirlenmesinde çok önemli rol oynayan kalemlerdendir.

Atık Su Maliyetleri

• Kullanılan ve kirlenen suyun kanalizasyon sistemi içerisinde atık su arıtma tesisine ulaştırılması için gerekli şebekenin kurulması, bakımı ve onarım giderleri.
• Atık su arıtma tesislerinin kurulması, işletilmesi, bakım ve onarım giderleri.

İşletme ve Personel Giderleri

• Suyun üretilmesi, dağıtılması ve satılması esnasındaki çalışan personelin maaş, sigorta ve sosyal hakları ile çalışılan bina ve sistemlerin genel giderleri bu kalem içerisinde değerlendirilir. Bu, suyun fiyatını oluştururken kullanılan çok önemli kalemlerden biridir.

Ekonomik ve Sosyal Etkenler

• Bazı belediyeler halkın sosyoekonomik durumuna uygun süspansiyon kararları alarak su fiyatlarını belirlemektedir.
• Kentteki yerleşimin dağınık ya da yoğun olması alt yapı maliyetini etkilemektedir. Yoğun yerleşimli kentlerde altyapı ve dağıtım maliyeti azalırken dağınık yerleşimde maliyetler yükselmektedir.
• Enflasyon ve kurdaki dalgalanmalara bağlı olarak suyun arıtılması esnasında kullanılan sistemlerin enerji giderleri, pompa istasyonlarındaki pompalama esnasındaki enerji giderleri ile dışa bağımlı ekipman fiyatlarındaki dalgalanmalar da su fiyatlarını etkilemektedir.

Su fiyatı oluşturulurken; halka belirli bir tarife karşılığında suyun satılması sonucu elde edilen gelirden tam maliyet esaslı olarak tüm giderlerin düşülmesi ve hesabın denkleştirilmesi sonucunda birim maliyetin oluşturularak halka yansıtılması ile su fiyatı belirlenmektedir. Belediyeler suyu kazanç amaçlı değerlendirmemekte ve fakat daha ucuza üretememekten yakınmaktadırlar. Su ve kanalizasyon hizmetleri belediyelerin kar amacı gütmediği daha ziyade kamu görevi olarak ele aldığı bir hizmettir. Hizmetin yerine getirilmesi esnasındaki bazı önlemlerin alınarak sistemlerin verimliliğinin sağlanmasını önceliklendirmeleri gerekmektedir.

Su Fiyatlarının Düşürülmesi İçin Öneriler

Su fiyatının düşürülmesi ulusal bir proje olarak ele alınmalıdır. Su bir insan hakkıdır ve bir mal olarak değerlendirilmemelidir. Bu, çok yönlü bir çalışma ve fizibilite gerektirir. Savrulmadan, hedefe yönelik olarak çalışılmalı, merkezî hükûmet ve belediyeler iş birliği içerisinde ele alınarak çözülmesi gereken toplumsal bir halk sağlığı sorunudur.

• Temiz su arıtma tesisleri, pompa istasyonları ve atık su arıtma tesisleri gibi büyük yatırımların merkezî hükûmet tarafından yapılması belediyeler üzerindeki yükü azaltacaktır. Burada sudan elde edilen gelirlerin bir bölümünün suya aktarılması yöntemi belirlenerek merkezî hükûmet bütçesinde planlama yapılması tavsiye edilebilir. Örneğin barajlardan (Atatürk Barajı vb.) elde edilen elektriğin satılması ile oluşan gelirlerin belirli bir yüzdesi alt yapı maliyeti olarak ayrılırsa halkın üzerindeki yük azaltılmış olacaktır. Su fiyatı oluşturulurken formüle giren bu maliyetin ortadan kalkması su fiyatının düşmesini sağlayacaktır.
• Şebekedeki gerek sızıntılar dolayısıyla oluşan kayıpların gerekse yasal olmayan su kullanımlarının (abone olmadan kullanım vb.) oluşması, maliyet artışına sebep olmaktadır.

Yeni teknolojik sistemlerin adaptasyonu ile kullanımın görece daha az olduğu saatlerde basınç kontrolü yapılarak, kullanılan yüke uygun basıncın sisteme verildiği ve su kullanımı az olduğunda basıncın düşürülerek sızıntının da daha az olmasının sağlanabileceği otomasyon sistemlerinin sisteme entegrasyonu sağlanmalıdır.

Alt yapıdaki sızıntı kayıplarının azaltılması ve hatta tamamen ortadan kaldırılması arıtılmış su ile gelir getiren su arasındaki farkı azaltacağı için fiyatların düşmesine çok olumlu katkı sağlayacaktır.

• Belediyelerin bahçe sulama ve peyzaj alanları için daha düşük kalitede arıtma yapılan yeni bir tarife oluşturmaları su fiyatının düşmesine katkı sağlayacaktır. Atık su arıtma tesisinden çıkan suyun alıcı ortama verilmeden önce uygun teknolojilerle son bir kez daha arıtılarak bahçe sulamada kullanılacak su hâline getirilmesi ve yağmur kanalizasyon sisteminden gelen yağmur suları ile birleştirilerek yeni bir su sistemi dizayn edilmesi gerekir.

Yeni dizayn edilecek bu su hattı için isteyenlere farklı fiyattan yeni abonelik sistemi oluşturulması da su fiyatlarının düşmesinde etkili olacaktır. Bunun arıtma tesisine talebi azaltacağı gibi suyun korunması açısından da önemli bir çalışma olduğunun altını çizmek gerekir. Bunu başaran ve sulama suyu tarifesi oluşturan belediyeler vardır. Büyük yatırım gerektiren bu tür maliyetler merkezî hükûmet aracılığı ile yaptırılmalıdır ya da bu işleri belediye yapacaksa merkezî hükûmet belediyelere bütçe desteği vermelidir. Böylece halkın üzerindeki su fiyatı baskısı azalacak ve suyun korunması da sağlanmış olacaktır.

• Su idarelerinin verimli ve nitelikli personelle çalışması ve kadroların gereksiz yere büyütülmemesi su fiyatlarının düşürülmesi için önemlidir. Su ve Kanalizasyon İdarelerinin (SUKİ) idare binalarında kullanılan tüm; ısıtma, soğutma, doğal gaz gibi kaynak kullanımında verimli sistemlerin kullanılması ve işletme giderlerinin düşürülmesi önemlidir. Arıtma tesisleri içerisindeki endüstriyel yapıların en yeni teknolojilerle verimli filtrasyon sistemlerinin kullanılması ve kimyasal tüketimlerinin minimize edilmesi işletme giderlerini düşürecektir.

Pompa istasyonlarındaki pompaların yüksek verimli olması, eski ve verimsiz pompaların değiştirilmesi, özellikle büyükşehirlerdeki pompa istasyonlarındaki yüksek kapasiteli pompaların enerjilerini karşılamak ve arıtma tesislerindeki yüksek enerji giderlerine çözüm üretmek amaçlı yenilenebilir enerjilerin sistemlere entegre edilmesi enerji tüketimini ve dolayısıyla işletme giderlerini azaltacaktır.

Yeşil dönüşüm kapsamında SUKİ’lerdeki idare binaları, arıtma tesisleri ve pompa istasyonlarındaki enerji tüketimlerini karşılamak üzere yenilenebilir enerjinin sistemlere entegre edilmesi sağlanmalı ve enerji giderleri sıfırlanmalıdır. Belediyeler yenilenebilir enerji ve yeşil dönüşüm ile ilgili birimlerini oluşturmalı ve yenilenebilir enerjiye geçiş için fon bulabilmelidir.

• Suyun üzerindeki vergi yükü azaltılmalı katma değer vergisi oranlarının düşürülmesi için yasal düzenlemeler yapılmalıdır.