İmar ve Kentsel Dönüşüm Süreçlerindeki Çelişkiler

Bu süreçlerin sağlıklı bir şekilde yürütülmesi için, ilgili kurumların ve vatandaşların iş birliği ve katılımı büyük önem taşımaktadır. İmar ve kentsel dönüşüm süreçlerinde, vatandaşların katılımını sağlamak için muhtar ve belediye başkanlığı seçimleri önemli bir rol oynamaktadır. Bu seçimlerde vatandaşlar, yaşadıkları mahallenin yönetimine ve gelişimine karar vermektedir. Ancak imar ve kentsel dönüşüm süreçlerinde vatandaşların katılımını sağlamak için kullanılan diğer araçlarda bazı çelişkiler bulunmaktadır.

Örneğin; imar planı ve uygulaması, toplulaştırma ve kentsel dönüşüm gibi süreçlerde, muhatap mülkiyet sahipleridir. Oysa bu süreçlerin muhatabı, aynı zamanda o mahallede yaşayanlardır. 10. Uluslararası EMI Girişimcilik ve Sosyal Bilimler Kongresi’nde en iyi bildiri seçilen bu çalışmada, iştirakçilik ve mülkiyet sahipliği kavramları bağlamında, imar ve kentsel dönüşüm süreçlerinde çıkan çelişkiler incelenmektedir.

Osmanlı’da Mahalle Yapısı Nasıldı?

Osmanlı döneminde şehir kurarken, mahallelerin odak noktaları oluşturuluyordu. Evler, sosyal – kültürel ve ekonomik hizmetler, bu odak noktaların etrafında düzenleniyordu. İnsanlar evlerini sosyal ilişkileri dikkate alınarak inşa ediyorlardı. “Ne çok yakın ne çok uzak; birbirinin rüzgârına engel olamayacak mesafede” felsefesi hakimdi.

Artık geçmişe karışmış olan mahallelerde, insanlar birbirleriyle yakın ilişki içerisindeydi. 19. yüzyılda Osmanlı mahalleleri; Arnavut kaldırımlı dar sokakların, cumbalı evlerin, bir evden sokağın karşı tarafındaki bir başka eve ip atıp çamaşır asan hanımların temsil ettiği karşılıklılık içinde şekillenen bir yaşam alanıydı.

Su temini, temizlik hatta güvenlik ve ticari işlerin yerel – gündelik denetimi ve benzeri konularda kendi işini gören mahalleli; hangi dükkânın nereye açılacağı, mahalleye kimin yerleşebileceği ya da yerleşemeyeceği gibi işlere de kendisi karar verirdi. Ancak Tanzimat’la beraber devlet tarafından düzenlenen bir birim, idari hiyerarşinin en altına yerleştirilmiş, mahallenin bu yeni idari hâli birçok işin merkezileşmesine ama aynı zamanda mahallelinin mahalle üzerindeki söz hakkının aşınmasına ve giderek yok olmasına neden olmuştur. Bir başka deyişle mahalle otonomisini kaybetmiştir.

Osmanlı Devleti döneminden günümüze, “mahalle” kavramını genel olarak üç ayrı bölüme ayırırsak;

1. Osmanlı döneminde mahalleler, kendi kendine yeten bir yapıya sahipti ve mahalle sakinleri, yerel yönetim ile ticari kararlar gibi konularda söz sahibiydi.
2. Cumhuriyet döneminde kentsel değişimler için tüm hane halkları büyük salonlarda toplanarak süreçlere birlikte karar vermeye başladı, bu da daha kolektif bir karar alma sürecini temsil ediyordu.
3. Günümüzde mahallindeki malik sahibi ve kiracı oranı değişimi, kentsel planlama ve dönüşüm süreçlerinde katılım ve mülkiyet arasındaki ilişkiyi etkileyen önemli bir faktördür.

Sürdürülebilir Kentsel Gelişim Nasıl Sağlanır?

Adil ve kapsayıcı kentsel gelişim için katılım ve mülkiyetin dengelenmesi gereklidir. Tüm paydaşların görüşlerini içeren mekanizmalar, daha şeffaf ve katılımcı kentsel planlama süreçlerine yol açabilir. İngiltere’de hazırlanan Egan Raporu‘na göre sürdürülebilir bir toplumun özellikleri, mahalle içi dostça ve eşit fırsatlara sahip ilişkilerin kurulması gibi sosyal unsurları içerir.

Sürdürülebilir toplum için gerekli niteliklerin; tüm hizmetlerin veya eylemlerin yüksek kalitede iyi tasarlanmış, bakımlı, güvenli, erişilebilir, uygulanabilir, çevreye duyarlı ve maliyet etkinliğine sahip bir şekilde düzenlenmiş olması gerekir. Sürdürülebilir toplum özelliklerinin belirlenmesi, kentsel dönüşüm konusunda faydalı bir temel oluşturulabilir.

Bu bahisle, önce kentsel dönüşüm sahası alanını tanımak ve doğru tanımlamak gerekmektedir. Her kentin ayrı bir hikâyesi olduğu gibi ana molekülü olan mahallelerin de kendine has oluşum, gelişim hikâyelerinin baş aktörleri mahalde yaşayanlardır. Bu insanların yaşam tarzları, sorunları, beklentileri mahallenin hikâyesini anlatacaktır ki, bu hikâyeler yeni mahallenin nasıl inşa edilmesi gerektiği hakkında muazzam notlar içerecektir. Bu bildiride yaşamsal alan olarak en küçük molekül aile / ev – apartman – site …. şehre kadar adresleme hiyerarşisine göre çalışılarak, mevcut durum tespiti izah edilecektir.

Kentsel planlama ve dönüşüm süreçlerinde katılım (iştirakçilik) ve mülkiyet (mülkiyet sahipliği) arasındaki ilişki hakkında spesifik bilgi sağlanamamaktadır. Bununla birlikte, genel kavram, katılımın tüm sakinlerin karar alma süreçlerine dâhil edilmesini içerdiği, mülkiyetin ise mülk sahiplerinin haklarına odaklandığıdır. Buradaki zorluk, adil ve kapsayıcı kentsel gelişimi sağlamak için bu iki unsuru dengelemektir. Sadece mülk sahiplerinin değil, tüm paydaşların görüş ve önerilerini içeren mekanizmalar daha şeffaf, adil ve katılımcı kentsel planlama ve dönüşüm süreçlerine yol açabilir. Bu denge, daha yaşanabilir kentler inşa edilmesine katkıda bulunabilir.

Kiracılar Apartman / Site Yönetim Toplantılarına Katılabilir mi?

Bireyin en küçük yaşama alanının ev – daire olduğu göz önüne alındığında en küçük birlik apartman ve / veya site olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’de 2023 yılı itibarıyla ortalama hanehalkı büyüklüğü 3,14 kişiye gerilemiştir. Bu veri, Türkiye genelindeki ortalama hanehalkı büyüklüğünü yansıtmaktadır ve büyükşehirler için de benzer bir eğilim göstermektedir. Ancak, büyükşehirler özelinde daha detaylı bir veri bulunmamaktadır. (Şekil-1)

Apartman ve site yönetiminde kiracılar, genellikle doğrudan söz sahibi değildir. Yönetim toplantılarına ve karar alma süreçlerine katılma hakkı, esas olarak kat maliklerine aittir.

Kat malikleri kurulunda oy kullanma hakkı, Kat Mülkiyeti Kanunu‘na göre düzenlenmiştir. Her kat maliki, arsa payı oranına bakılmaksızın, bir tek oy hakkına sahiptir. Bu hak, bağımsız bölümün büyüklüğü veya türüne göre değişmez; her kat malikinin oy hakkı eşittir. Dolayısıyla, bir kat malikinin ailesi 5 kişi olsa bile, sadece kat maliki olan kişi oy kullanabilir. Aile üyeleri, kat maliki olmadıkları sürece oy kullanma hakkına sahip değildirler.

Eğer bir kat malikinin birden fazla bağımsız bölümü varsa, her bir bağımsız bölüm için ayrı bir oy hakkına sahip olabilir. Ancak, sahip olduğu oy sayısı bütün oyların üçte birinden fazla olamaz. Bu düzenleme, fazla bağımsız bölüme sahip olan kişilerin yönetimde tek başına ağırlığını azaltmak amacıyla getirilmiştir.

Ancak, kiracılar bazı durumlarda dolaylı olarak etkili olabilirler: Kiracılar, ev sahiplerinden aldıkları vekaletname ile yönetim toplantılarına katılabilir ve oy kullanabilirler. Bu durumda, kiracı ev sahibinin temsilcisi olarak hareket eder. Özetle, kiracılar apartman ve site yönetiminde doğrudan söz sahibi olmasalar da, ev sahiplerinden aldıkları vekaletle dolaylı olarak katılım sağlayabilirler. Yönetim kararları genellikle kat malikleri tarafından alınır ve kiracılar bu süreçte sınırlı bir role sahiptir.

Ancak Şekil – 2 de hesaplanan verilere göre; Türkiye’de ortalama hane sayısı TÜİK verilerine göre 3.16 olarak değerlendirilmiş, bir apartmanda ortalama daire sayısı 10, bir sitede ortalama daire sayısı 30, kiracı %30 , malik %70  ve tüm kiracılara vekalet verildiği yani maksimum katılım durumları var sayılarak hesap yapılmıştır.

Hesaba göre; bir apartmanın karar defterinde toplam (kiracılar vekâletleri dâhil) iken 32 kişi yerine 10 kişi karar almakta, bir sitenin karar defterinde 95 kişi yerine maksimum 30 kişi karar almaktadır. Aradaki fakın afaki değerleri, kapsayıcı olmaktan ciddi oranda uzak olduğu gibi, Birleşmiş Milletler (BM) raporlarındaki insan odaklı yaklaşımdan da bir o kadar uzakta görülmektedir.

Birleşmiş Milletler Raporlarındaki İnsan Odaklı Yaklaşım

BM raporlarındaki insan odaklı yaklaşım, genellikle insani gelişme, eşitlik, insan hakları ve sürdürülebilir kalkınma gibi konulara odaklanır. Bu yaklaşım, insanların yaşam kalitesini artırmayı ve toplumsal eşitsizlikleri azaltmayı hedefler. İşte BM raporlarında insan odaklı yaklaşımın bazı temel unsurları:

İnsani Gelişme

BM’nin İnsani Gelişme Raporları, insanların yaşam standartlarını, eğitim seviyelerini ve sağlık durumlarını iyileştirmeyi amaçlar. Bu raporlar, insani gelişme endeksleri aracılığıyla ülkelerin performansını değerlendirir ve eşitsizliklerin giderilmesine yönelik politikalar önerir.

Eşitlik ve Adalet

BM raporları, toplumsal cinsiyet eşitliği, ekonomik eşitlik ve sosyal adalet gibi konulara vurgu yapar. Bu, herkesin eşit fırsatlara sahip olmasını ve ayrımcılığın önlenmesini hedefler.

Sürdürülebilir Kalkınma

BM, sürdürülebilir kalkınma hedefleri doğrultusunda, çevresel sürdürülebilirlik ile ekonomik ve sosyal kalkınmayı dengelemeye çalışır. Bu, gelecek nesillerin ihtiyaçlarını da göz önünde bulundurarak bugünkü kalkınma hedeflerine ulaşmayı amaçlar.

İnsan Hakları

BM’nin insan hakları odaklı yaklaşımı, tüm insanların temel hak ve özgürlüklerine saygı gösterilmesini ve korunmasını savunur. Bu, insan hakları ihlallerine karşı mücadele etmeyi ve insan onurunu korumayı içerir.

Katılımcılık ve Kapsayıcılık

BM, karar alma süreçlerine bireylerin ve toplulukların katılımını teşvik eder. Bu, daha kapsayıcı ve demokratik bir yönetim yapısının oluşturulmasına yardımcı olur. Bu unsurlar, BM’nin çeşitli raporlarında ve programlarında yer almakta ve küresel ölçekte daha adil ve sürdürülebilir bir dünya inşa etmeye yönelik çabaları desteklemektedir.

Mahallelinin Yönetime Karar Verme Hakkı

Her birey ikametgâhının olduğu mahallinde oyunu kullanmakta olup, iştirakçilik kavramı, o mahallede yaşayan tüm vatandaşları kapsamaktadır. Bu vatandaşlar, mahallenin yönetimine ve gelişimine karar verme hakkına sahiptir. Mülkiyet sahipliği kavramı ise, o mahallede bulunan taşınmaz malların sahiplerini kapsamaktadır.

Bireylerin birden fazla taşınmazının olduğu, taşınmazlarının başka ilçeler , iller veyahut başka ülkelerde olduğu ayrıca her seçimde geçersiz oyların da yadsınamaz oranda etki edebileceği göz önüne alındığında kapsayıcı olmaktan ne denli uzakta olduğu görülmektedir.

Türkiye Ulusal ve Yerel Kent Rehberi

Türkiye Ulusal Kent Rehberi, T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından geliştirilen bir mobil uygulamadır. Bu uygulama, vatandaşların yaşadıkları şehrin yapısını oluşturan adres, park, bahçe, çevre gibi bileşenlere konum bazlı olarak detaylı erişim sağlamalarına olanak tanır. Aynı zamanda, kentlerin Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) verilerinin vatandaşa açılan yüzü olarak hizmet verir. Uygulama, dinamik ve interaktif bir yapıya sahiptir ve kullanıcıların şehirle ilgili çeşitli bilgilere kolayca ulaşmasını sağlar.

Uygulama, Android ve iOS platformlarında indirilebilir. Kullanıcılar, bu uygulama sayesinde şehirdeki önemli yerleri, parkları, bahçeleri ve diğer çevresel bileşenleri harita üzerinde görebilir ve bu bilgilere erişebilirler. Ayrıca, uygulama sürekli güncellenmekte ve kullanıcı talepleri doğrultusunda iyileştirilmektedir.

Aplikasyon, kapsacıyı bir model geliştirerek bilhassa veri güncellemede toplum ile iş birliği daveti yapan bir programdır. Bunun bir örneği yapay zeka destekli hikâyeleştirme ve  oyunlaştırma ile yazılmış, GamFed Türkiye’nin web sitesinde yayınlanmıştır.

Dünyada ve Türkiye’de İnsan Odaklı, Kapsayıcı ve Sürdürülebilir Akıllı Şehirlerin Ana Özellikleri

Kapsayıcılık

Tüm vatandaşların, sosyo – ekonomik arka planına bakılmaksızın kamu hizmetlerine, eğitime ve sağlık hizmetlerine erişimini sağlamak.

Sürdürülebilirlik

Yeşil teknolojilerin uygulanması, enerji tüketiminin azaltılması ve çevre dostu uygulamaların teşvik edilmesi.

Katılımcı Yönetim

Dijital platformlar ve kamu katılımı aracılığıyla vatandaşların karar alma süreçlerine katılımını teşvik etmek.

Veri Tabanlı Karar Alma

Şehir operasyonlarını optimize etmek, kamu hizmetlerini geliştirmek ve yaşam kalitesini artırmak için veri analitiğini kullanmak.

İnovasyon ve Teknoloji

Verimliliği ve inovasyonu artırmak için IoT, AI ve blockchain gibi son teknoloji ürünlerini benimsemek.

Bulgular, Sınırlar, Öneriler

Bulgular

• Katılım ve Mülkiyet Sahipliği Çelişkileri

Türkiye’de imar ve kentsel dönüşüm süreçlerinde, katılım ve mülkiyet sahipliği arasında önemli çelişkiler bulunmaktadır. Bu süreçlerde muhatap genellikle mülk sahipleri olarak görülse de, aslında bu süreçlerden etkilenenler mahalle sakinleridir. Bu durum, katılım mekanizmalarının adil ve kapsayıcı olmaktan uzak olduğunu göstermektedir.

• Tarihsel ve Sosyo – Mekânsal Ayrışma

Osmanlı döneminde mahalleler kendi kendine yeten yapılar olarak varlık gösterirken, Cumhuriyet dönemiyle birlikte merkeziyetçi yaklaşımlar mahallelerin otonomisini zayıflatmıştır. Günümüzde ise sosyo – ekonomik ve kültürel ayrışmalar, kentlerin mekânsal olarak parçalanmasına yol açmaktadır.

• Seçimlerin Rolü

Muhtar ve belediye başkanlığı seçimleri, mahallelerin yönetimi ve gelişimi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Ancak bu seçimlerin etkisi, mülk sahiplerinin daha fazla söz sahibi olduğu bir sistemde sınırlı kalmaktadır.

• Küreselleşme ve Neo – Liberal Politikaların Etkisi

Küreselleşme ve neo – liberal politikalar, sosyo – mekânsal ayrışmayı artırarak, katılım ve mülkiyet sahipliği arasındaki dengenin daha da bozulmasına neden olmuştur.

Sınırlar

• Sınırlı Katılım Mekanizmaları

Mevcut katılım mekanizmaları, mülk sahibi olmayan sakinlerin süreçlere dâhil olmasını yeterince sağlamamaktadır. Bu durum, karar alma süreçlerinde çeşitliliğin ve kapsayıcılığın eksikliğine yol açmaktadır.

• Veri ve Temsil Eksiklikleri

Mahallelerin sosyo – ekonomik ve kültürel dinamiklerine dair kapsamlı veri eksikliği, etkili planlama ve politika geliştirmeyi zorlaştırmaktadır.

• Yasal ve Düzenleyici Kısıtlamalar

Kat Mülkiyeti Kanunu gibi mevcut yasal çerçeveler, kiracıların ve diğer sakinlerin karar alma süreçlerine katılımını sınırlamaktadır.

• Teknolojik ve Kaynak Kısıtları

Akıllı şehir teknolojilerinin uygulanması, kaynak ve teknoloji eksiklikleri nedeniyle sınırlı kalmaktadır.

Öneriler

• Kapsayıcı Katılım Mekanizmaları Geliştirilmesi

Tüm sakinlerin katılımını sağlayacak mekanizmalar geliştirilmelidir. Bu; katılımcı atölyeler, topluluk forumları ve dijital geri bildirim platformları gibi araçlarla sağlanabilir.

• Veri Toplama ve Analizinin Güçlendirilmesi

Mahallelerin sosyo – ekonomik ve kültürel dinamiklerini daha iyi anlamak için kapsamlı veri toplama ve analizine yatırım yapılmalıdır. Bu veriler, kentsel planlama ve politika kararlarını bilgilendirmelidir.

• Yasal ve Politik Reformlar

Kiracıların ve diğer sakinlerin karar alma süreçlerine katılımını artırmak için yasal çerçeveler reforme edilmelidir. Bu, mevcut yasaların kiracıların ve diğer paydaşların haklarını tanıyacak şekilde değiştirilmesini içerebilir.

• Toplum Merkezli Kentsel Planlama

Toplumun ihtiyaç ve beklentilerini önceliklendiren bir kentsel planlama yaklaşımı benimsenmelidir. Bu yaklaşım, mülk sahiplerinin çıkarlarını daha geniş topluluk çıkarlarıyla dengelemelidir.

• Teknolojinin Katılım İçin Kullanılması

Mobil uygulamalar ve çevrimiçi platformlar gibi teknolojiler, kentsel planlama süreçlerinde daha fazla topluluk katılımını teşvik etmek için kullanılmalıdır.

• Sosyo – Mekânsal Ayrışmanın Giderilmesi

Sosyo – mekânsal ayrışmayı ele almak için karma kullanımlı gelişmeler ve uygun fiyatlı konut seçenekleri teşvik edilmelidir. Bu, daha bütünleşik ve uyumlu topluluklar yaratmaya yardımcı olabilir.

Kentsel Dönüşüm Süreci Daha Kapsayıcı, Adil ve Sürdürülebilir Hâle Nasıl Getirilebilir?

Türkiye’de kentsel dönüşüm süreçleri, vatandaşların yaşam kalitesini ve refahını doğrudan etkileyen önemli bir konudur. Bu süreçlerin sağlıklı bir şekilde yürütülmesi için, ilgili kurumların ve vatandaşların iş birliği ve katılımı büyük önem taşımaktadır. Ancak mevcut katılım mekanizmaları, mülk sahibi olmayan sakinlerin süreçlere dahil olmasını yeterince sağlamamaktadır. Bu durum, karar alma süreçlerinde çeşitliliğin ve kapsayıcılığın eksikliğine yol açmaktadır.

Kentsel dönüşüm süreçlerinde, katılım ve mülkiyet sahipliği arasındaki çelişkiler, tarihsel ve sosyo – mekânsal ayrışma, seçimlerin rolü, küreselleşme ve neo – liberal politikaların etkisi gibi faktörler, mahalle sakinlerinin karar alma süreçlerine katılımını sınırlamaktadır. Ayrıca sınırlı katılım mekanizmaları, veri ve temsil eksiklikleri, yasal ve düzenleyici kısıtlamalar, teknolojik ve kaynak kısıtları gibi sınırlar, kentsel planlama ve politika kararlarını olumsuz etkilemektedir.

Ancak Ulusal Kent Rehberi uygulaması gibi girişimler, kentsel dönüşüm süreçlerinde katılımı artırmak için önemli bir araç olarak kullanılabilir. Bu uygulamalar, vatandaşların şehirle ilgili çeşitli bilgilere kolayca ulaşmasını sağlarken, aynı zamanda toplumsal katılımı teşvik etmektedir. Veri toplama ve analizine yatırım yapılması, kentsel planlama ve politika kararlarını bilgilendirmektedir. Toplumsal katılımı teşvik etmek için gönüllülerin topladıkları veriler karşılığında çeşitli ödüller kazanmasını sağlamak, kültürel etkinlik biletleri veya toplu taşıma kartları gibi teşvik edici unsurları içermektedir.

Türkiye Ulusal Kent Rehberi uygulaması, kentsel dönüşüm süreçlerinde katılımı artırmak ve daha kapsayıcı, adil ve sürdürülebilir şehirler inşa etmek için önemli bir araçtır. Bu uygulama, vatandaşların şehirle ilgili bilgilere erişimini kolaylaştırırken, aynı zamanda toplumsal katılımı teşvik ederek kentsel dönüşüm süreçlerinin daha etkili ve kapsayıcı hale gelmesine katkıda bulunabilir.

Kaynaklar:

• 1- Kat Mülkiyetleri Kanunu
•  2- Kuleyin Y.,2016, Sosyo-Kentsel Dönüşüm Modeli ( https://www.linkedin.com/posts/yasemin-k-780697150_2016-y%C4%B1l%C4%B1na-aittir-activity-7089578647233150976-FKfs?utm_source=share&utm_medium=member_desktop
•   3-https://medium.com/@yaseminkuleyin/bizim-eski-mahalleliden-dijital-yenid%C3%BCnyan%C4%B1n-dao-%C3%BCyesi-olur-mu-4c3d4b54a01
•    4- https://www.linkedin.com/pulse/insanlar-evlerini-sosyal-ili%25C5%259Fkileri-dikkate-alarak-in%25C5%259Fa-kuleyin/?trackingId=vc4Pe6LcQLGOs9BDQ%2BkE%2Fw%3D%3D
•    5- EY, TBB, and WWF-Turkey (2020). Creating Value for Smart Cities. [Online]. Available at: <https://www.ey.com/tr/tr/industries/government-public-sector/creating-value-for-smart-cities>
• 6- Ministry of Environment, Urbanization, and Climate Change (2024). 2024-2030 National Smart Cities Strategy and Action Plan. [Online]. Available at: <https://www.csb.gov.tr/en/2024-2030-national-smart-cities-strategy-and-action-plan/>
• 7- United Nations (2023). Sustainable Development Goal 11: Sustainable Cities and Communities. [Online]. Available at: <https://sdgs.un.org/goals/goal11>
• 8- Florkin, J. (2022). Akıllı Şehirler: Sürdürülebilir ve Kapsayıcı Kentsel Alanlarla İlgili 7 Kriter. [Online]. Available at: <https://www.julienflorkin.com/akilli-sehirler-surdurulebilir-ve-kapsayici-kentsel-alanlarla-ilgili-7-kriter/>
• 9- Ministry of Environment, Urbanization, and Climate Change (2020). Ulusal Akıllı Şehirler Stratejisi ve Eylem Planı (2020-2023). [Online]. Available at: <https://www.csb.gov.tr/tr/ulusal-akilli-sehirler-stratejisi-ve-eylem-plani-2020-2023/>
• 10- Ministry of Environment, Urbanization, and Climate Change (2020). Smart City Transformation Roadmap. [Online]. Available at: <https://www.csb.gov.tr/en/smart-city-transformation-roadmap/>