İçindekiler
Sanayi Devrimi sonrasında giderek artan üretim alanlarının kentlerin içinde ya da hemen çeperinde yer seçmesiyle ortaya çıkan toplumsal sağlık ve çevre sorunlarıyla, mekânsal planlamaya duyulan gereksinim artmıştır. Bu ihtiyacın karşılanması amacıyla ortaya atılan “akılcı kapsamlı planlama” yaklaşımı, 1960’lara kadar şehirlerin biçimlendirilmesine yön vermiştir. Kapsamlı planlamadaki en önemli amaç, kentin bağlı olduğu mekânsal sistemi detaylı araştırma ve analizlerle tespit etmek ve şehri; sosyoekonomik yapı da dâhil olmak üzere tüm mekânıyla kapsamlı bir plan ile yönlendirmektir.
Kapsamlı Planlama Nedir?
Kapsamlı planlama; toplumun tümünü gözeterek kamu yararı doğrultusunda teknisyenler tarafından hazırlanan politika öncelikli planlama yaklaşımıdır. Bu yaklaşımın öne çıkan özellikleri ise şöyle sıralanabilir:
- Detaylı ve geniş araştırma ile analizlere dayanır,
- Farklı ölçekli planlar arasında kademelenmeyi öngörür,
- Mekânsal planlamaya ilişkin yasalar temel alınarak hazırlanır,
- Arazi kullanımına yönelik uzun vadeli hedefler koyar,
- Fiziksel gelişimin düzenlenmesine odaklanır,
- Sosyal ve ekonomik yapının yönlendirilmesini hedefler.
Üst ölçekli nazım planlar ve alt ölçekli uygulama planları ile hayata geçirilen bu yaklaşım, bizzat planlama teknisyenleri tarafından yürütülmektedir. 1960’lı yıllarla birlikte kapsamlı planlama anlayışının ani gelişmelere karşı çözüm üretememesi gibi eleştirilerle birlikte 2 aşamalı “yapısal planlama” yaklaşımına geçiş sağlanmıştır. Bir tür eylem planı yaklaşımı benimseyen yapısal planlamada, kesin ve nihai arazi kullanım kararları vermek yerine değişen koşullara göre karar öngörüleri ve uygulama araçları geliştirilmektedir. 1990’larla birlikte bağlam yeniden değişmiş, planın içeriği ve kapsamından ziyade planlama sürecinin nasıl yönetileceğine ilişkin eleştirilere bağlı olarak “stratejik planlama” yaklaşımı mekânsal planlama sürecine girmeye başlamıştır.
Stratejik Mekânsal Planlama Nedir?
Stratejik mekânsal planlama; aşağıdan yukarıya doğru toplumsal bir süreç olarak tasarlanmakta ve planlama sürecinden etkilenecek tüm paydaşları bir araya getirerek etkileşimli ortak bir hedef belirlemektedir. Bu yaklaşımın başarısı ise eski planlama yaklaşımlarından edinilen derslerin analiz edilmesine ve stratejik yaklaşımın tüm aktörler tarafından içselleştirilerek tüm süreçlere yansıtılmasına bağlıdır.
Stratejik mekânsal planlamaya ilişkin değerlendirmeleri daha sağlıklı yapabilmek için literatürde bu planlama türünün hangi planlama yaklaşımı yerine önerildiği incelenmelidir. Özellikle büyük kentlerde ortaya çıkan yeni olgu ve sorunlar karşısında geleneksel kapsamlı planlama yaklaşımının yetersiz kalması, ani ve büyük değişimlere karşı çözüm üretememesi neticesinde daha esnek bir yaklaşım olarak tanımlanan stratejik mekânsal planlama gelişmiştir.
Kapsamlı Planlama ile Stratejik Planlama Arasındaki Fark
Kapsamlı planlama, arazi kullanımına bağımlı, sosyal donatı, ulaşım ve konut alanlarının bütüncül şekilde belirlenmesi yaklaşımını benimsemektedir. Stratejik planlama ise sorunların saptanması ve çözümü ile ilgilenmekte, eylem odaklı bir yaklaşımı esas almaktadır. Stratejik planlama, kapsamlı planlamaya göre daha esnek nitelikte olmasıyla koşullara göre değişiklik yapılmasına olanak vermektedir. Stratejik planlama yaklaşımı, müşterek vizyon, katılım, iletişim, müzakere, etkileşim, eylem oluşturma ve etaplamanın yer aldığı bir planlama olarak kapsamlı planlamadan farklılaşmaktadır. Stratejik planlamada, planlar arası kademelenmenin oluşturduğu denetimin yerine politikalar, hedefler, kriterler ve uygulama arasındaki tutarlılığın esas alındığı, planı yerinde sahiplenme ve plana ilişkin söz sahibi olabilmenin sağlandığı bir katılım mekanizması gelişmiştir.
Stratejik Planlama Sürecinin Özellikleri Nelerdir?
Bu farklılığı daha açık ve anlaşılır bir şekilde ortaya koymak için stratejik planlama yaklaşımını kapsamlı planlamadan ayrıştıran ve onu özgün kılan özellikleri ortaya koymak faydalı olacaktır. Yapılan literatür incelemelerinde stratejik mekânsal planlamayı özgün kılan özellikler; odaklanma, eylem, esneklik, etkileşim, yerindenlik ve katılım / yönetişim olarak ortaya çıkmıştır. Bu doğrultuda stratejik mekânsal planlama özellikleri, aşağıdaki unsurları içerir:
- Odaklanma: Sınırlı sayıda anahtar kavram alanlarına odaklanır, fırsatlar ve tehditler bağlamında güçlü ve zayıf yönleri belirler, planlama kararları için stratejik seçimler yapar, tüm sektörler için bağlayıcı çoklu alternatifler ortaya koymaz.
- Eylem: Eyleme, uygulamaya ve sonuca yöneliktir; sadece ne yapılacağını değil, nasıl yapılacağını da tarif eder.
- Esneklik: Farklı coğrafya ve ölçekler için aynılaştıran, kalıba koyan, tekdüzeleştiren değil; temel ilke ve standartları belirleyerek farklı yaklaşımlara ve yerel özelliklere açık esnek bir planlama sunar.
- Etkileşim: Sadece fiziksel gelişmeyi değil; fiziksel gelişme ile ekonomik, sosyal, kültürel ve kurumsal gelişimi etkileşimli bir şekilde ele alır.
- Yerindenlik: Ortak karar alma süreçlerini güçlendiren bir yapıda; ulusal düzeyde düzenleyici ve yönlendirici kararların alınmasını, planlama ve uygulamanın ise yerinde gerçekleşmesini teşvik eder.
- Katılım / yönetişim: Kamusal ve özel ana aktör ile paydaşları tanımlar ve bir araya getirir, planlama sürecine çok daha geniş ve çeşitli katılım mekanizmalarını içerir. Diğer yandan katılımcılardan tek tek görüş almak yerine paydaşlar arası etkileşimi sağlar. Planlama kararlarına yönelik toplumsal sahiplenmeyi de sağlayacak çok düzeyli ve geniş bir yönetişim yapısı kurar.
